Śev źî dakeve nav malê
Du dilên śilbuyî ne vê carê
Belengaz.
"Nivîsarên Farsiya Kevin (I) Yên Dariyus" hîro di nav "weśanên Na" da derketiye.
Cîlda duyem ewê kengê bi dawî bibe, vê gavê nizanim.
Dibe ku di sala 2022an da amade be.
Di nav cîlda duyem da ewê hemî nivîsarên Farsiya kevin werin berhev kirin, wergerrandin u rave kirin. Bi dibêtiyeke mezin ewê źi vê cîlda yekem sê caran mestir bibe.
Vê gavê hindekî pirsgirêkên texnîkî hee ne, meriv hew dikare rêk u pêk bi karê xwa ra rabe.
Her weha di planê da ferhenga Farsiya kevin źî hee ye. Dibe ku ew źî heta wê demê, ango heta sala 2022an, bi dawî bibe.
Lê vê gavê divêt ez lêkolîna xwa ya li ser "zmanêN Medan" źibo ćapê amade bikim. Ev xebat min di sala 2004an da wekî têz amade kirî bu.
Di ser ra 16 sal derbaz bun.
Loma źî divêt ez heta dawiya vê salê li ser pirr kur u hur bibim.
Ez dibêźim ewê di destpêka sala tê da bikare were ćap kirin.
Mixabin bi zmanê Elmanî ye.
Dibe ku ez heta ćend heftan nimuneya yekem źi Berfo ra (weśanên NA) biśînim, źibo ku Berfo bila bi hêdîka berg u formata pirtukê amade bike.
Plana ku vê lêkolînê wergerrînim ser Kurdî, di roźeva min tun e, źiber ku ew wext tun e, loma.
Ku kesekî xwast bi vî karî ra rabe, ez ê nebêźin na. Ez ê alîkariyê źî bidimê.
Lê bila her tiśt bi dor be.
Baśtir e ku em zêde b' zorê nedin.
Heger di sala 2021an da pirsgirêkên nepayî dernekevin, ewê saleke pirr întensîv bibe, dê him gelek berhem bo ćapê werin amade kirin û him źî bingeha gelekan were daynîn.
Lezê carekê belaya xwa l' min daa, wekî źi berî bîst salan.
Dinyayeke bi dor e.
Lê bext yan źî bêbextî ye, nizanim, meriv bi sedî nod u neh (% 99) nizane ka kengê di dorê da ye.
Ne pisîka bi heft canî me ku bibêźim, hîn śeś canên min yên din di dorê da hee ne.
Ev demek e ku ez u nivîsarên
Farsiya kevin bi têra xwa ketî bun gewriya hevdu.
Lê weśanxanê ev lêkolîn hîro źi ćapxanê
ra śand.
Ligorî gotina Berfo ewê hefteya tê were ćap kirin.
Ya rast heta ku min bi dawî kir, serê
min di hezar ciyî da kir teq u req. Bi xêra pisîka Xelefko me pićek strês havit. Xelefko got pisîka wî vê gavê plen u proźeyan ćêdike u dixwaze śaredariya baźarê Mêrdîn’ê bixe bin kontrola xwa 😊
Her cara ku min ev lêkolîn amade kir u źi „weśanxaneya NA“ ra śand, di mînćeya/compîtura Berfo da formata wê guhartî b’ śun da hat. Źixwa tîpên mîxî yên Farsiya kevin „Word“ weha kirin ku, tu yê bibêźî barê hezar qantiran l’ xaltîka me „Word“ bar kirine u nikare bixebite.
Tenê peyveke bi tîpên mîxî bes bu
źibo ku xaltîka me „Word“ teqewut bibe.
Ev śeś hefte bun ku ez herro bi serrastkirinan ra miźul bum.
Hema hun bibêźin heger Dariyus’ê
beredayî biketa destê min, min ê tayek por źî li serê wî bêbavî nehiśta.
Lê em ći bikin, mîna ku di navbera salên
522-486an yên berî mîladê da buyî bu beleya serê kalikên me, hîro źî buye belaya
serê min.
Navê bavê Dariyus bi Medî bu: Vištāspa-.
Ango wateya „yê (xwadî) bi hespên berdayî“ dide. Pićek maye ku bibe „… beredayî“.
Lê meriv źi vê yekê dikeve śikê u
dibêźe, „Hella hellaaa, ćima ku?“.
Di nav ti nivîsareke Farsiyên kevin
da navê Zaraϑuštra- (Zerdeśt) nayê bi bîr hanîn, tevî ku Dariyus’ê kundir
ha ha behsa Ahuramazda dike u „Li ser daxwaza/niyaza Ahuramazda min ev kir.“ dibêźe
u pêda terre.
Qasî ku xuya dibe *pai̯sa-kara’yên (pîśekarên) Med ev nivîs nivîsîne.
Lê Dariyus źi ya bavê xwa danakeve u dibêźe bi serê pisîka reś be ku min bi xwa ev nivîs îcad kiriye.
Ez drêź nekim, daku bila gêrmî/śorbe pirr śor nebe.
Yên ku ev nivîs nivîsî bun Med/Kurd
bun.
Lê yê ku źi piśtî 2300 salan paśê
ev nivîsar li ser kaxizekê nivîsiyan u dan arxeyolog u asurologê Înglîz, śivanekî Kurd yê li dor 15 salên xwa bu.
Ev nivîsar di sala 1836an da źi
hêla serbaz û zmannasê ciwan yê Înglîz Henry Creswicke Rawlinson va (1810-1895)
tê kifś kirin. Fermandariya
leśkerî ya Înglîz di sala 1835an da źibo ku Rawlinson śêwirmendiya brayê śaxê
Fars bike, wî źi Hîndistan’ê berbi Kermanšah’ê va diśîne. Lê ew bi kelecan li wir l’ nivîsarên
kevin digerre. Roźekê li derudora xwa bi heebûna van nivîsaran hay dibe û bi
lez berê xwa dide Behistūn’ê.
Gava ew bi alîkariya Kurdên rewend û niśtecî digêhiźe ber wan zinaran, ew źiber meziniya van nivîsaran matmayî dimîne. Tevî ku serbaz u atletekî menśur e źî, ew nikare bigêhiźe nivîsarên li źor. Bêćare ew li ser
wî ćiyayê berz l’ kesekî digerre źibo alîkariyê. Dawiya dawîn tuśî xortekî Kurd
yê ku śivantiya bizinan dike, dibe. Pereyeke zêde pêśniyazî wî dike źibo ku ew
derkeve źor, van nivîsaran źibo wî yek bi yek binivîse, b’îne û bide wî. Śivanê
ciwan bi tevî gelek zehmetî û xeteriyên mezin heta źor derdikeve, hemî van
nivîsaran yek bi yek tomar dike, tîne û dide Rawlinson ... (źi „Bîranînên
Rawlinson“).
Mîna źi berî 2500 salan, hîro źî Med/Kurd li vir niśtecî
ne.
Yên ku ev nivîsar nivîsîn, Med/Kurd bun. Lê bi zmanê Farsan ev
kirin.
Yê ku ev nivîs li ser kaxizekê źi piśtî 2300 salan qeyîd kir,
śivanekî ciwan yê Kurd bu.
Yê ku li paś maa, zmanê Farsan bu.
Yên ku kirin u bi bêdengî ćun źî, mîna di vê serdema me ya
kepaze de, dîsan Kurd bun!
De were źî nekeve nav strêsê!
Lê ez li benda pisîka Xelefko me. Sedîsed ewê śaredariya Mêrdîn’ê bi dest bixe. Ligorî ragihandinên devkî u nivîskî, pisîka ćavbelqîtî digotiye: „Ez ê bratî u înternesyonelîstiyê b'înim baźarê Mêrdîn'ê u źi vî va.“.
Êêê, źê pê va tenê dahol u zirne u dirîreśkên Mêrdîn’kî u
xelas 😊
Me ne tenê zmanê xwa,
rengê kevokên xwa źî źi bîra me ya pênc hezar salî riniya.
Me him kevokên xwa u him
źî rengê wan li Kapadokye’yê hiśtin u ćun.
Me źi bîr ku em bi
kevokên xwa li Kapadokye’yê daniśî bun.
Kapadokye'ya źi kevokên Medan |
Me źi bîr ku me xwadayên destpêkê
yên efsanevî źi ezmanê li źor ćiyayên me yên śîn daxistî bun źêr.
Gava em hatî bun Kapadokye’yê,
me u wan, me bi hev ra źi axa di bin Kapadokye’yê da kolan u baźar ava kirî bun.
Herd źi źêr va bilind
buyî bu.
Ćiku yên di bin herdê da
mezin bun.
U îcarê me źi źêr va di nav baskên kevokên xwa da rahiśtî bu śîniya źor.
Medan navê Kapau̯ta-ka- l’ Kapadokye’yê kirî bu.
Farsan ew nav hindekî guhartin u kirin Katpatuka-.
Lê Yonenan źî ew nav pićekî guhartin u kirin Kappadokia.
Ez dibêźim haya Tirkan źê
tun e ku navê Kapadokye navekî Medî,
ango yekî Kurdî ye.
Helbet ez źî dizanim ku
hun nizanin, peyva me kevok u Kapadokye eynî peyv in.
Peyva me kevok źi teśeya xwa ya kevin *kapau̯ta-ka- tê.
Di Vedî u Sanskrîtî da
(li dor 1100 salên źi berî mîladê) kapóta-
wekî Kurdî wateya „kevok“ dida.
Di zmanên Kurdî da peyva kevok bi śiklên cihê u cihê tê bi
kar’anîn, meselen wekî teśeya kebok, kevot, kevotk, kote, kotir, kawoter, kamuter u hwd.
Lê di eslê xwa da Proto-Kurdî
*kapau̯ta- wateya rengê „śîn“ u „kevok“
dida (li dor 1700 salên źi berî mîladê).
Dîsan di Proto-Arî da źî ev
peyv bi eynî śiklî bu u heman wate dida (li dor 2500 salên źi berî mîladê).
Navê gola Urmiye’yê digel
Strabon wekî Kapau̯ta- hatiye tomar
kirin. Qasî ku xuya dibe Medan ew nav lê kiriye.
Lê ev nav dîsan paśê derbazî zmanê Ermenî Kaputan, Erebî Kabūdān źî buye. Her weha ćiyayekî bi navê Kapotes yê li Ermenistan’ê li ba Plinius hatiye tomar kirin.
Bîra meriv di peyvên
zmanê wî mirovî da ye.
Peyva ku źi bîra meriv
bar dike u terre, bi xwa ra perćeyeke rih u bîra meriv źî digire u dibe.
Yê ćuyî dimire, yê mayî
seqet dimîne.
Lê dawiya hemî seqetiyan bi
źan e.
Heta ku meriv roźekê bi
wê źanê dimire, l’ dermana źana xwa digerre.
Gava meriv roźekê li pey
yê ćuyî dimire, hingê meriv źi źana xwa xelas dibe.
Di van demên dawiyê da ez bi
nivîsarên Farsiya kevin ra pirr bilî bum.
Mîna ku min berê źî gotî
bu, min ê wergerra „nivîsarên Farsiya kevin yên Dariyus“ źibo ćapê amade bikira, ango
Min źi berî
heftekê bi dawî kir, lê gelek astengiyên nepayî derketin.
Ez vê źî li ciyê xwa
bihêlim. Ez ê di nivîseke din da li ser vê meselê bisekinim.
Ez dixwazim hîro pićekî li
ser peyva Kurdî „debîr“ bisekinim, serê hewe u yê xwa pê b’êśînim.
Her cara ku ez bi miźareke dîrokî va miźul dibim, ez dubare pê dihessim ku pirsgirêkên me Kurdan yên rihî u mêźiyî źi ćavkaniyeke ćendîn kevin tên.
Bi taybet źî nexwaśiyeke pirr xerabe di nav Kurdên elît da hee ye. Him źî bê îstîsne, di nav hemî dîroka bi hezaran salan da.
Tevî ku xelkê Kurd hertim bi zman u ćanda xwa va girêdayî maye, hemî hêrîśên zmanî u ćandî yên źi der va di nav xwa da wekî aśê bi rik yê bi hezaran salan hêrrandiye źî.
Ne karekî pićuk e. Bi
dehan hêz u dagirkerên wehśî hatine u axa Kurdistan’ê tarumar kirine.
Lê hemî źî yek bi yek hêrrîne
u bi bayên źi bakur ra ćune.
Nivîsarên Farsiya kevin yên Dariyus li Behistun'ê. |
Tevî ku xelkê Kurd hemî
wêranker di kurka xwa da hêrrandiye źî, ćîna elît ya Kurdan hertim li ser piśta
xelkê Kurd li ber wêrankeran kućiktî kiriye.
Ev bênamusiya vê ćîna
Kurd ya elît ya ku hîro gêhiśtiye asta herî bilind u heebunên bi hezaran salan
tarumar dike, li ser van heebunan bazara qewadî u qehpikiya xwa dike, dîsan berê źî bi
heman mantixî karê xwa kiriye.
Lê hindî hîro ew hemî
heebunên bi hezaran salan berbi dawîbunê terrin, yek bi yek bê vegerr bi dawî dibin.
Źixwa meriv ecêb dimîne u źi xwa dipirse, ćawan buye ku ew heebunên dîrokî heta hîro bi dawî nebune?
Ez vegerrim ser miźara xwa,
ango werim ser peyva „debîr“.
Peyva me debîr źi Kurdî u Îraniya
kevin dipi-bara- „debîr“ tê.
Peyva dipi- „nivîs, nivîsar“ źi Elamî u °bara- źî źi Kurdî u Îraniya kevin bar- „birin“ tê (hîndî-ewrupî bher-).
Ango bi hev ra „yê ku
nivîsê bi xwa ra dibe/digerrîne“ dide.
Divêt meriv l’ derfetên źi
berî du hezar u pênc sed salan (2500) bifikire.
Kesên ku dikariyan bixwînin
u binivîsin, bi tilliyan dihatin heźmartin.
Wan debîran bi taybet źibo ćîna biźarte/elît gotinên wan li ser zinar
u metalan dinexśandin.
Dariyus źî eynen weha kiriye. Ferman daye ku ew debîr gotinên wî li ser zinaran binivîsînin.
Di nav 35 salan da, ango
heta ku Dariyus bimire, ew gotinên wî li ser wan zinarên li Behistûn’ê bi bizmar u ćakućên
di destên debîran da hatine kutan.
Di van nivîsarên Dariyus da, di risteyekê da herfek hee ye ku bi têra xwa ez miźul kirim.
Navê Dariyus bi Farsiya
kevin hertim wekî Dârayav.uš hatiye
nivîsîn u ev forma Farsiya kevin ya rast e.
Lê li ciyekî wekî Dârayavahuš (ango bi -h-) hatiye nivîsîn. U ev forma bi -h- forma zmanê Mediya kevin e.
Îcarê ew pirsa rewa di serê we da źî ćêbû, ne?
Herê, kesê/debîrê ku ew nivîsar li
ser wan zinaran kutayî bu, yekî Med bu, u wî kesî baś dizaniya ku forma kevin u rast
ya bi -h- bu (di pirtukê da hun ê bikarin bi frehî pêda herrin).
Bi saya nivîsên wî debîrê (yan źî
wan debîrên) Med e ku em hîro Farsiya kevin bi têra xwa nas dikin, lê ne Mediya kevin.
Tebeqeya Kurd ya elît ti
carî nekariye rola xwa ya dîrokî bilîze, hertim li ber deriyên tecawîzkarên xwa
kućiktî kiriye.
Ćend kesên ku xwastine tiśtina
bikin źî dîsan bi destê van kućikan hatine kuśtin.
Tenê herfek, ku bê hemdî
hatiye nivîsîn, ćendîn înformesiyon u reelîteyên dîrokî nîśanî me dide, him źî piśtî 2500 salan.
Xwazila bila van kućikên
hîro źî bê hemdî śaśiyeke weha bikira.
Qet nebe bila ćend kesan źî źi
piśtî sed salan bigota: „Yaw ev herf bi zmanê Kurdî nebe?“.
Nîśe: Ewê ew wergerra nivîsarên Farsiya kevin di vê mehê da derkeve, bi tevî Destpêkeke drêź ya bi miźarên dîrokî u zmannasiyî.